علل گسترش تشیع و روند آن در ایران

به گزارش ارجانیوز : در اردیبهشت ۱۳۹۶ همایش علمی دانشجویی تحت عنوان: «تشیع در ایران» در دانشگاه لرستان برگزار گردید. در این همایش دکتر مجتبی گراوند استادیار تاریخ اسلام به سخنرانی پرداخت و به عنوان مقدمه اشاره کرد: بررسی تاریخ تشیع در ایران نشان می‌دهد که ایرانیان به تدریج و مرحله به مرحله به تشیع گرویده‌اند و به رغم موانع و فراز و فرود ها و فشار برخی حاکمان اما بذر تشیع به آرامی و به تدریج رشد کرده و به مسیر خود ادامه داده است. بنابراین با تحلیل جامعه شناسی تاریخی عوامل تأثیر گذار بر گرایش ایرانیان به تشیع و روند گسترش آن علل و دلایل متعددی دارد.

از دیدگاه دکتر گراوند یکی از علل مهم گسترش تشیع در ایران؛ گروش تدریجی ایرانیان به دین مبین اسلام و آشنایی با ماهیت رهایی بخش تشیع می باشد. در واقع ظلم و ستم، نارضایتی مردم، فاصله طبقاتی و تبعیض نژادی، هرج و مرج و تضعیف ساختار سیاسی حکوت ساسانی و آئین تحریف شده زرتشتی زمینه را برای پذیرش اسلام از سوی ایرانیان فراهم کرده بود. ایرانیان ستم دیده زیر چکمه‌ی شاهان مستبد ساسانی و زیر پرده ‌های آیین تحریف شده زرتشتی، آیینی نجات بخش می‌خواستند. آیینی که عدالت و حقیقت­گرایی در سر لوحه­ی برنامه­ی آن باشد و پیشوایانش اسوه‌ی پاکی و عدالت و ضدیت با هر گونه تبعیض باشند. ایرانیان این آیین پاک را تنها در چهره­ی امام علی (ع) و جانشینانش می‌دیدند و همین سنگ زیرین اساس تشیع ایرانیان گردید. گم شده‌ی ایرانیان، اسلام بود که آن را یافتند، ولی کم کم با دقت نظر به دنبال اسلام ناب رفتند و در این راستا به سراغ امام علی (ع) باب مدینه‌ی علم نبوت رفتند که آیینه­ی تمام نمای حضرت محمد (ص) بود؛ و با یافتن او، پیامبر اسلام را یافتند و آیین ناب او را به دست آوردند. ایرانیان روح اسلام را در نزد خاندان رسالت یافتند، چرا که فقط خاندان رسالت بودند که پاسخگوی پرسش‌ها و نیازهای واقعی روحی آن ها بودند. آنها عدالت و صفا و مساوات اسلامی را در خاندان رسالت یافت می‌شود. ایرانیان این آیین پاک را تنها در چهره‌ی امام علی(ع) و جانشینانش می‌دیدند و همین سنگ زیرین اساس تشیع ایرانیان گردید.

دکتر مجتبی گراوند عامل دیگر را تجربه حکومت عادلانه امام علی (ع) در کوفه و رفتار انسانی آن حضرت با ایرانیان و موالی دانست. بعد از فتوحات نسبت به موالی تبعیض روا می داشتند و اعراب را برتر از ایرانیان می شمردند و  ایرانیان را شهروند درجه دو حساب می کردند. طبیعى است که این سیاست ایرانى‏ها را به حاکمان بدبین مى‏کرد. اما امام على(ع) بر خلاف خلفای قبلی با کمال رفق و مدارا با ایرانى‏ها برخورد مى‏کرد که گاهى مورد اعتراض برخى از عرب‏ها قرار مى‏گرفت. این سیاست انسانی و عادلانه امام على(ع) ایرانیان را به خود جذب نمود.  با مشاهده شیوه حکومت علی (ع)؛ علاقه و محبت آن حضرت در دل ایرانیان قرار داده شد؛ زیرا امام علی (ع) بعد از خلافت به عناوین مختلف از ایرانیان حمایت کرده است و با ظلم و تبعیض در حق آنان مخالفت کرده است. بی تردید حضور امام علی (ع) در کوفه مرحله جدیدی برای گرایش ایرانیان به تشیع داشت. ایرانیان بسیاری در کوفه زندگی می کردند و شهرهای اطراف مانند مدائن، ساباط و… نیز به کوفه نزدیک بودند و رفت و آمد زیادی به کوفه داشتند، طبعاً ملاقات و برخورد آنها با علی(ع) بیشتر بود که با توجه به سخنرانی های آن حضرت در مسجد کوفه، سبب می شده ایرانیان راه را از بیراهه تشخیص دهند و اسلام علوی را از اسلام اموی تشخیص دهند. این علاقه و عشق اگر چه در آغاز جنبه اجتماعی و سیاسی داشت و آنان را به سوی تشیع سوق می داد؛ اما در نهایت به تشیع اعتقادی آنان انجامید.

استادیار تاریخ اسلام دیگر عامل مهم را تأثیر نهضت عظیم امام حسین (ع) دانست. در حقیقت نهضت عظیم امام حسین(ع) برخاسته از متن اسلام ناب بر ضد ستمگران اموی به سرکردگی یزید بود. این نهضت توانست مسلمانان مظلوم، از جمله موالیان را به سوی خاندان رسالت سوق دهد، خون پاک و جوشان شهدای کربلا قیام هایی به وجود آورد که ایرانیان در اکثر این قیام ها از جمله قیام مختار، شرکت فعال داشتند و بعدها قیام های علوی زیادی علیه امویان و عباسیان شکل گرفت که در گسترش تشیع نقش داشت.

دکتر گراوند به محبوبیت اهل بیت (ع) به عنوان عاملی مهم اشاره کردند. محبوبیت علویان و اهل بیت (ع) میان مسلمانان و ایرانیان از دلایل گسترش تشیع در مناطق مختلف جهان به ویژه ایران است. علاوه بر قرآن، روایات فراوانی نیز در فضایل اهل بیت به خصوص علی(ع) توسط صحابه و تابعین در نقاط مختلف جهان اسلام نقل می شد و زمینه را برای دوستی بیشتر آنان نسبت به اهل بیت فراهم می کرد. سجایای علمی و اخلاقی و سیاسی و زهد عملی امامان معصوم و شاگردان آن بزرگواران در تمام قرون عامل نفوذ تشیع در بلاد مختلف بوده است. مردم فرق بین اسلام علوی با اسلام اموی و عباسی را کاملا ًتشخیص می دادند و تعادل شیعه و تقوی علمی و عملی آنها سبب جذب مردم می شد؛ در رأس شیعیان علویان و در رأس آنان امامان شیعه بودند.

عضو هئیت علمی دانشگاه لرستان ادامه داد: مظلومیت اهل بیت علیهم السلام و شیعیان نیز عاملی عمده در گسترش تشیع بود. معاویه به علت کینه عمیقی که از امام علی(ع) داشت اقدامات زیادی در جهت تخریب شخصیت امام(ع) و شیعیانش انجام داد که آدمی را به شگفتی وا می­دارد. معاویه بی­شرمانه امام علی(ع) را ناسزا گفت و این رسم ناپسند در تمام دوران خلافت وی جریان داشت. شیعیان را شهید و در فشار مالی قرار می دادند. بر این اساس اهل بیت (ع) و علویان در فشارها و ستم هایی که در حق آنان اعمال می شد، مظهر مظلومیت بوده اند. امام سجاد (ع) سال ها در عزای پدرش و دیگر افراد اهل بیت که در کربلا به شهادت رسیدند، اشک ریخت. این مظلومیت در جریان سرنگونی امویان، پشتوانه مهم روحی جامعۀ اسلامی بود. این مظلومیت به بهترین شکل در اشعاری که شعرای شیعه سروده اند جلوه گر شده و ادبیات شیعه را به سمت خون و گریه کشاند. این اشعار به گونه ای است که هر مسلمانی بلکه هر انسانی را تحت تأثیر قرارداده و به گریه وا می دارد. نگرش عدالت خواهانه و ضد ستم در شیعه و ستیزه جویی با ظلم و جور برای ایرانیان که خود تحت فشار بودند و به خصوص از جنبه نژادی، ظلم مضاعفی را تحمل می کردند باعث همدلی می شد و در قیام های علویان حضور چشمگیری داشتند. در دوران افول بنی امیه و ظهور بنی عباس امام باقر (ع) و امام صادق(ع) فرصت یافتند تا به گسترش و تبلیغ دین و مذهب تشیع و تربیت شاگردان همت بگمارند. شاگردان و دانشمندان که امام صادق(ع) تربیت کرد، تعداد آن را حدود چهار هزار نفر می دانند. این شاگردان که از سرزمین های مختلف جهان اسلام در مدینه به گرد امام صادق(ع) آمده بودند، هر کدام مبلغی متقی و دانشمندی شدند که فرهنگ تشیع را به سرزمین های خود انتقال می دادند .

دکتر گراوند اشاره داشت که ادبیات قوی شیعه نیز در نشر تشیع تأثیر گذار بوده، این اشعار به طور عمده به بیان فضایل اهل بیت و مصائب آنان اختصاص یافته و عمیقاً در روحیه مردم تأثیر داشته است.

استادیار تاریخ اسلام دانشگاه لرستان هجرت امام رضا (ع) و قبایل عرب شیعی به ایران و امامزادگان را عاملی مهم گسترش تشیع دانست. کشتار وحشیانه و اذیت شیعیان برخی از آن ها همچون اشعری ها و مذحجی ها را ناگزیر به مهاجرت کرد تا بتوانند در امنیت و بدون دغدغه در سرزمین ایران زندگی کنند. علویان به دلایلی از جمله امنیت ایران و محبوبیت خاندان اهل بیت (ع) نزد ایرانیان و حضور امام رضا(ع) در ایران، هجرت می کردند. پس از استقرار امام رضا (ع) در خراسان تعدادی از سادات علوی و بستگان امام رضا (ع) در چند مرحله به صورت کاروانی به ایران آمدند. یکی از کاروان ها مربوط به حضرت معصومه (س) خواهر امام رضا (ع) و دیگری احمد بن موسی (شاه چراغ) و عبدالعظیم حسنی و … است .

از دیدگاه دکتر مجتبی گراوند حضور امام رضا (ع) باعث برکات فراوانی در ایران و از جمله ترویج و گسترش کمی و کیفی تشیع گردید. ورود امام به ایران، تحول عظیمی ایجاد کرد و حضور کوتاه مدتش در شهرهای مختلف زمینه بازگشت مسلیمن و دوستداران اهل بیت به آن حضرت را فراهم آورد. استقبال با شکوه مردم نیشابور از آن حضرت و بیان حدیث «سلسه الذهب» از آن جمله است. حضرت با نقل این حدیث اجداد خود را معرفی نمود و محبت به اهل بیت پیامبر را به تشیع اعتقادی تبدیل کرد. مردم به سراغ امام رضا (ع)می رفتند و در مورد مسائل دین خود سوال می کردند؛ امام نیز احادیث زیادی از طریق آباء و اجدادش تا امیر مؤمنان و پیامبر برای آنها نقل می کرد.

استادیار تاریخ اسلام دانشگاه لرستان ادامه داد: علما و مراکز علمی در گسترش تشیع در ایران نقش مهمی داشته اند. علمای شیعه در طول تاریخ نقش بسیار مهمی در گسترش تشیع داشته اند؛ همچین مراکز علمی شیعه همچون قم و کوفه و … نیز بسیار مؤثر بودند. خاندان های نوبختی، شیخ صدوق، صاحب بن عباد، شیخ مفید، خواجه نصرالدین طوسی، علامه حلی، محقق کرکی و دیگران نقش مهمی در گسترش تشیع در ایران داشته اند.

عضو هئیت علمی گروه تاریخ اشاره کرد: نقش حکومت ها و دولت های شیعی عاملی مهم در گسترش تشیع بوده است. مناطق شمالی ایران بهترین مکان برای علویان طبرستان بود و مردم نیز خصوصاً مردم آن دیار، به سادات گرایش و علاقه بسیاری داشتند. پسران آل بویۀ ماهیگیر در مناطق مختلف ایران حاکمیت پیدا کردند و نقش بسیار سازنده، عمیق و گسترده ای در تحکیم مبانی تشیع و گسترش آن، تحت رهنمودهای بزرگان شیعه در آن عصر در ایران و نقاط دیگری داشتند. علمای بزرگ تشیع، مانند شیخ صدوق (متوفی۳۸۱) شیخ مفید(متوفی۴۱۳)، سید مرتضی(متوفی ۴۳۶) و شیخ طوسی(متوفی۴۶۰) در این عصر با تمام توان و امکانات با بیان و قلم، به ترویج مذهب تشیع پرداختند. در زمان آل بویه روز عاشورا تعطیل رسمی اعلام شد و مراسم عید غدیر و روز عاشورا را حتی در بغداد با شکوه فراوان برپا می شد. ایلخانان مغول پس از حمله مغول جانشینان مغول در قرن ۷و۸ ه.ق بودند. سلطان محمود خدابنده از پادشاهان معروف ایلخانیان است که نقش مهمی در گسترش تشیع داشته است. وی با راهنمایی علامه حلی رسماً به مذهب تشیع گروید و نام سه خلیفه اول را از خطبه و سکه انداخت و مذهب شیعه را رسمیت بخشید.

سربداران سیاست مذهبی خود را طرفداری از مذهب تشیع اعلام کردند و حکومت صفویه سرآغاز عصر تازه ای در میان سیاسی و مذهبی است که موجب استقلال ایران بر اساس مذهب رسمی تشیًع و سازمان ادرای نسبتاً متمرکز شد. سلسله صفویه حدود ۲۴۰ سال قمری(۲۳۷ سال شمسی) زمام حکومت ایران را به دست گرفتند. علمای بزرگی در این عصر همچون شیخ بهایی، مقدس اردبیلی، میرداماد،  شیخ حُرّ عاملی،  ملا محسن فیض، مجلسی و… از امکانات دولت استفاده کرده و کوشش بسیار در ترویج و انتشار مذهب شیعه به عمل آوردند و تا حال حاضر تشیع در حال گسترش روز افزون است و مجموعه این عوامل ذهنی و عینی در ترویج و گسترش تشیع مهم می باشند.

آدرس سایت:

http://arjanews.ir/%D8%B9%D9%84%D9%84-%DA%AF%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%B4-%D8%AA%D8%B4%DB%8C%D8%B9-%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DB%8C%D8%AF/