معرفی برخی مطالعات و تحقیقات درباره قیام امام حسین (ع)

باسمه تعالی

 در تحلیل واقعه عاشورا و شهادت امام حسین علیه السلام کتاب های مختلفی در سالیان متمادی نوشته شده و از زوایای متعددی مورد تحلیل قرار گرفته است که هرکدام در فضای فرهنگی دوران معاصر گفتگوهای فراوانی را برانگیخته است. قیام عاشورا و شهادت مظلومانه سرور و سالار شهیدان و آزادگان جهان امام حسین (ع)، همیشه همچون نقطه کانونی در روح و روان و عاطفه مذهب تشیع و  هویت شیعیان حضوری تاثیرگذار داشته و سرنوشتی متفاوت را برای اهالی این فرهنگ همراه ساخته است به نحوی که کربلا و شیعه در طول تاریخ به هم پیوندی جاودان خورده اند. از آن جایی که ارزش هر عملی به مقدار معرفت ما نسبت به آن است. محرم و صفر بهانه ی خوبی است برای افزودن معرفت مان نسبت به امام حسین(ع)، علل قیام، اهداف قیام حسینی، شناخت یاران حسین بن علی(ع)، نتایج و درس های عاشورا  همه ی اینها راهی را باز می کند که عزاداری های ما نیز هرچه بیشتر رنگ و بوی حسینی بگیرد و عیارش بیشتر شود.

این سوال بارها مطرح شده که منابع تاریخ عاشورا چیست؟ به بیان دیگر کدام کتابها این واقعه را بازگو کرده اند؟ راویان این واقعه کیستند؟ چقدر می توان به این روایات اعتماد کرد؟ که در این زمینه پژوهش های خوبی صورت گرفته است که در ذیل برخی از آن ها را معرفی میکنیم

2-   کتاب پس از پنجاه سال، پژوهش تازه پیرامون قیام امام حسین (ع) از استاد مرحوم دکتر سید جعفر شهیدی است و از جمله کتاب های مطرح درتحلیل واقعه عاشورا است که به رخدادی که در سال 61 هجری و درست پنجاه سال پس از وفات پیامبر در سال 11 هجری اتفاق افتاد، می پردازد.
کتاب دکتر شهیدی با قلمی شیوا، متقن و مستند به منابع اصیل تاریخی؛ تاکنون بارها به چاپ رسیده است و هنوز پس از انتشار دهها هزار نسخه از رونق باز نایستاده است. هر چند بیان حقایق تاریخی بخش عمده کتاب را تشکیل می دهد اما نوع مواجهه دکتر شهیدی با تاریخ در تحلیل حادثه عاشورا نو و بدیع است.
دکتر شهیدی در این کتاب بیش از آن که در جستجوی چگونگی آن رخداد عظیم باشد، به دنبال چرایی حادثه عاشورا بوده است و می نویسد: «مقصود من از نوشتن این یادداشت ها، مقتل نویسی، تبلیغ مذهبی و حتی نوشتن تاریخ نیست. من کوشیده ام تا خود بدانم آن چه رخ داد، چرا رخ داد؟» (پس از پنجاه سال، ص 7).

کتاب پس از پنجاه سال، نه روایت زندگی امام حسین (علیه السلام) بلکه تحلیل و علت شناسی عاشوراست. بیان حوادث تاریخ صدر اسلام برای نویسنده چندان موضوعیت ندارد. او تلاش می کند تا به واسطه مرور بر آنچه در این پنجاه سال بر جامعه مسلمین گذشت، چرایی این حادثه را بازگو نماید.

3-   سلوک عاشورایی، آیت الله مجتبی تهرانی
آیت‌‌الله‌‌ مجتبی تهرانی از مراجع تقلید و از شاگردان مکتب فقهی، اصولی، فلسفی، اخلاقی و عرفانی امام خمینی(ره) بوده است. وی در  سخنرانی های ایام محرم‌‌ و صفر خود، به تشریح ابعاد گوناگونی از قیام و انقلاب حضرت سیدالشهدا پرداخته است.
مباحث «تحلیل قیام عاشورا» توسط آیت‌الله تهرانی تحت عنوان «سلوک عاشورایی؛ منزل اوّل: تعاون و همیاری، منزل دوم: امر به معروف و نهی از منکر، منزل سوم: هجرت و مجاهدت و منزل چهارم: دین و دینداری؛ منزل پنجم: استقامت و پایداری و منزل ششم: حقّ و باطل» ، منزل هفتم: عزّت و ذلّت، منزل هشتم: غیرت دینی»، «منزل نهم: بینش و نگرش» و «منزل دهم: شرح خطبه منا» منتشر شده است.
4- حماسه و عرفان/آیت الله جوادی آملی
همان طور که از نام این کتاب بر می آید، موضوع آن درباره عرفان، حماسه و ارتباط بین این دو مقوله است.  وی می نویسد: «نقش حماسه و تأثیر ستم ستیزی در تعالی روح بشر، زمینه اشتیاق عارفان ناب را به شهادت فراهم کرده و مجاهد کوی حق را با عرفان اصیل آشنا می سازد و این، همان هماهنگی حماسه و عرفان است». یا می فرمایند: «جهاد حقیقی بدون عرفان ناب نخواهد بود؛ چنانکه عرفان خالص بدون ایثار مال و جاه و نثار جان حاصل نخواهد شد. در وصف مجاهدان راستین، نشانه های عرفان مشهور است و در رسم عارفان واقعی، علامت های مجاهدت مشهود».
مطالب این کتاب که با محوریت عاشورا و نهضت حسینی(ع) است، طی یک مقدمه و سه بخش ارائه شده است: هماهنگی آیین اسلام با فطرت، فضیلت حماسه و عرفان، عارفان حماسه ساز و حماسه سازان عارف.

6-   «حماسه حسینی»، از استاد شهید مرتضی مطهری است که مشتمل بر سخنرانی ها و یادداشت های استاد است.

این کتاب تا کنون بیش از 30 بار تجدید چاپ شده است. «حماسه حسینی»، تاریخ نگاری نیست؛ بلکه تحلیل تاریخ است و در آن به جنبه درس آموزی و الگوگیری از قیام امام حسین علیه السلام و لزوم پیراستن تحریفات از این واقعه عظیم، تأکید شده است. از نظر شهید مطهری، بهترین واژه ای که بیان گر عمق نهضت حسینی است، کلمه حماسه است؛ نه نهضت یا قیام یا شورش؛ زیرا کلمه حماسه، به معنای شدت و صلابت و نیز به معنای شجاعت و حمیت است. شخصیت حسین بن علی علیهماالسلام، صبغه حماسی دارد

9-   کتاب: یاران خورشید ؛ مؤلف: ابوالفضل موسوی گرمارودی

در این کتاب آمده است: «عباس اما همچنان مهیب و استوار چون شیر می غرّید و پیوسته مبارز می طلبید و هیچکس جرأت مقابله با او را نداشت؛ ملاحظه ی این وضعیت و جبن و هراس یک سپاه در برابر یک مرد برای ابن سعد بسیار ناگوار و تحقیر کننده بود بنابراین فرمان داد عباس را سنگباران کنند! و سپاه ننگین او، با رذالت این فرمان را انجام دادند...»

 مؤلف در کتاب پیش رو، به صورت مختصر زندگی و شهادت برخی از یاران اباعبدالله راشرح داده و سعی داشته است شجاعت و مرگ شرافتمندانه شهدای کربلا را برای جوانان و نوجوانان با قلمی روان و ساده بیان کند.مؤلف معتقد است واقعه عاشورا، با عقل و اندیشه عادی قابل درک نیست به همین منظور از خوانندگان می خواهد تا روایت کربلا را با چشمانی کربلایی خوانده و با معیاری حسینی بسنجند.

10-      کتاب: تجلی عبودیت در واقعه کربلا، مقتل حضرت سیدالشهداء، از  ابوالفضل وحیدی صدر.

امروزه اگر کسی بخواهد برای بررسی نحوه‌ی حرکت حضرت سیّدالشهدا(ع) از مدینه تا کربلا، و چگونگی شهادت آن پیشوای کائنات، به کتب مقاتل و آثار تاریخی مورّخان شیعه و غیر شیعه رجوع کند، بی شک با اختلافات بسیاری در نقل اسامی و وقایع، و جابجایی فراوان در نقل اتفاقات مربوط به واقعه عاشورا، روبرو می‌شود. در این پ‍‍‍‍ژوهش مؤلف تلاش دارد تا با جمع آوری برخی از آثار مکتوب و مقایسه‌ آن‌ها با یکدیگر و ریشه‌یابی اختلافات و رفع آن‌‌‌ها، اطلاعات دقیق تری از این واقعه را به دست آورد و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.
کتاب پیش‌رو واقعه کربلا را به طور مفصل در هفت فصل مورد بررسی قرار می‌دهد. متن کتاب با روی کار آمدن یزید پس از مرگ معاویه آغاز می‌شود و به خروج امام از مدینه و به وقوع پیوستن واقعه خونین عاشورا در کربلا اشاره می‌کند و در پایان، حوادث پس از عاشورا را مطرح می‌‌کند.

11-      کتاب:  پرتوی از مکتب عاشورا؛ رخدادها و فضیلت‌ها، مؤلف : محمدحسن حائری

این کتاب گزارشی از زندگی و قیام ابا عبدالله الحسین‌علیه‌السلام و نیز فضیلت زیارت و اقامه عزا بر آن امام همام را با نظمی منطقی و در قالب فرازهایی فشرده و کوتاه به تصویر می‌کشد.

12-       کتاب:  جامعه شناسی انقلاب پیروز امام حسین(ع) مؤلف:  مهدی زند وکیلی

واقعه ی کربلا یک دوره تاریخ فشرده است و تا کنون عالمان دینی و غیردینی درباره آن صدها کتاب نوشته و به تجزیه و تحلیل آن پرداخته‌اند. حادثه کربلا اسلام راستین را از خطر نابودی و مسخ نجات داد، بزرگترین خدمت را به بشریت و آزادی خواهان نمود که در برابر ظلم و ستم ایستادگی و مقاومت کنند و تسلیم و ساکت نباشند…

کتاب پیش رو جریان واقعه کربلا و حوادث قبل و بعد از آن را از دیدگاه جامعه شناسی مورد بررسی قرار داده است.

13-     کتاب:  شهید جاوید از آیت‌الله صالحی نجف آبادی

کتاب شهید جاوید حاوی پنج بخش و یک خاتمه است که تکلمه‌ای بر مجموعه بحث‌های مطرح شده در کتاب است:
۱- علل قیام امام حسین(ع) ۲- ماهیت قیام ۳- مراحل قیام ۴- هدف قیام ۵- نتایج و آثار قیام

14-      کتاب:حسین(ع)‌ چراغ حیات، کشتی نجات، مؤلف: محمّد ضیاء آبادی

کتاب حاضر شامل سلسله مباحث اعتقادی است که آیت‌الله سیّد محمد ضیاءآبادی در طی فواصل زمانی در خصوص شخصیت و هدف از نهضت اباعبدالله در مجالس مختلف، به تناسب حوصله و درک مخاطب به نکات ارزنده و آموزنده‌ای اشاره کرده‌اند. ویژگی‌های کتاب پیش‌رو عبارتند از:

الف- توجه خوانندگان را به مهمترین و اساسی‌ترین پیام حضرت سیدالشهداء در مورد نیاز در هر عصر زمان جلب می‌کند.

ب- توجه به جنبه‌های عقلانی و زندگی ساز نهضت سیدالشهداء در مبارزه با تفکر یزدی.

ج- برخورداری از ادبیاتی محکم و روان و نگارشی دلنشین توأم با استدلالی مقبول و متین.

د- از خرافات فاصله گرفتن و با شهامت آرایه های باطل و سخیف از پیکر مقدس نهضت سیدالشهداء زدودن.

15-    کتاب:  گونه های نقد و روش های حل تعارض در اخبار عاشورا، مؤلف: علی ملاکاظمی

در بررسی اخبار و روایات موجود در منابع و مآخذ اصیل واقعه عاشورا، این حقیقت آشکار می گردد که با تکیه بر روش تحقیق، می توان به نقد اخبار موجود در منابع و در نهایت تمییز بین اخبار سره از ناسره پرداخت، که بهترین و کارآمدترین روش، نقد اخبار با تکیه بر مویدات مسلم تاریخی بالاخص مطالعات مردم شناختی دو شهر کوفه و شام در آستانه قیام امام حسین(ع) می باشد. از سوی دیگر در مطالعه اخبار موجود در این منابع، با این مساله مواجه خواهید شد که گاهی بین دو یا چند خبر اختلاف و یا تعارض وجود دارد. در این گونه موارد نیز می توان با استمداد جستن از ملاک هایی چون مطابقت اخبار با قول معتبر معصومین(ع)، مطابقت اخبار با منزلت والای اهل بیت(ع) و خاندان مطهر ایشان، مطابقت اخبار بامویدات مسلم تاریخی و ضبط خبر در منبع اصیل و وثاقت مؤلف آن، به حل تعارض آن اخبار پرداخت. در کتاب حاضر نویسنده بر آن است که با ارائه گونه هایی از نقد که با اخبار متعدد بررسی گردیده، روش بازشناسی اخبار سره از ناسره را معرفی نماید تا این نهضت بی بدلیل نزدیک تر به واقع رخ بنماید.

16-   کتاب: تقابل ارزشها در کربلا ؛ از علی کریمیان صیقلانی

تاریخ همواره حکایت گر بروز چهره‌های نام آوری است که با روح مستحکم و متعالی خویش، توانسته‌اند برای زمان خود بلکه پس از خود، سرلوحه و چاره گشای بسیاری از دغدغه‌های انسانی و راهنما به سوی صحن و سرای آرمان‌های متعالی باشند. و در مقابل، جهان همواره شاهد بروز اشخاص فرومایه و پست عنصری هم بوده که نه تنها گفتار، رفتار و اندیشه‌ی ایشان را تأیید نکرده، بلکه آن‌ها را به عنوان عناصر نامطلوب و مایه‌ی عبرت بدکاران دانسته و تلاش کرده با افشای مسلک نابهنجار و سخیف ایشان، که ارزشی منفی و مخرب دارد، جوامع بشری را نسبت به بروز و تحقق دوباره ی چنین آفاتی بیمه و ایمن کند.

در کتاب تقابل ارزشها در کربلا؛ تلاش برای مقایسه‌ی شاخصه‌ها و عناصر هر دو گروه در واقعه عاشورا است. این که در سپاه خیر و سعادت چه هنجارها و ارزش‌های مثبتی وجود داشت که ایشان را از دسته ی مقابل خود متمایز می سازد؛ و نیز در سپاه ناپاکی و تاریکی چه نابهنجاری ها و ارزش های منفی یا ضد ارزش هایی، دیده می شود که لازم است بشر با آگاهی از آن ها، از پیامدهای وخیمشان بپرهیزد.

کتاب حاضر متشکل از سه فصل است که در ضمن هرفصل به دو ارزش متقابل با هم اشاره می کند و تأثیر هر یک در نجات یا سقوط انسان‌ها مورد ارزیابی قرار می گیرد.

عناوین فصول عبارتند از:

۱-    تقابل عشق و نفرت ۲- تقابل لذّت ها ۳- تقابل عقل سرخ با عقل معاش

17-     کتاب: پیام عاشورا، مؤلفمحمدصادق نجمی
مؤلف در این کتاب تلاش نموده تا نامه‌ها و خطبه‌های امام حسین(ع) را از بدو حرکت از مدینه تا هنگام شهادتش، از منابع معتبر و با ترتیب زمانی و با توضیحات لازم، در یک مجموعه گردآوردی کند. تا راهی برای تفسیر و تحلیل قیام آن بزرگوار، براساس گفتار آن حضرت باشد.
نویسنده کتاب تا آنجا که امکان داشته، پیام‌های موجود آن حضرت را به تناسب موضوعات، گردآوری و نقل نموده و بعضی از پیام‌ها که دارای دو جنبه بوده، مکرّر نقل گردیده است که مجموعا ۱۶۳ پیام در بیست و سه موضوع مختلف، محتوای این کتاب را تشکیل می‌دهد.